A. Năm nhuận Âm lịch
Để tính năm nhuận theo Âm lịch, lấy số năm Dương lịch chia cho 19.
Nếu chia hết cho 19 hoặc có số dư là một trong các số như 3; 6; 9; 11; 14; 17
thì năm Âm lịch đó là năm nhuận và có tháng nhuận.
Ví
dụ:
E 2020 là năm
nhuận theo Âm lịch vì 2020 chia cho 19 dư 6.
E 2021 không phải
năm nhuận theo Âm lịch vì 2021 chia cho 19 dư 7.
E 2022 không
phải năm nhuận theo Âm lịch vì 2022 chia cho 19 dư 8.
E 2022 là năm
nhuận Âm lịch vì 2022 chia cho 19 dư 9.
B. Tháng nhuận
âm lịch
1. Lý luận
Theo âm lịch, trong năm nhuận sẽ có tháng nhuận, đó là khi
có hai tháng trùng nhau (ví dụ như có hai tháng 2, 3, hoặc hai tháng 4,5,
6,…).
Lý do xuất hiện tháng nhuận là do âm lịch chỉ có 354 ngày. Ít hơn so với
lịch dương 11 ngày. Và cứ 3 năm thì lịch âm sẽ thiếu đi 33 ngày. Nghĩa là cứ 3
năm lịch âm sẽ có 1 năm nhuận.
Tháng nhuận là sự quy ước của chúng ta với mục đích tránh sự sai lệch về
thời gian quá lớn sau nhiều năm. Tháng nhuận không cố định xuất hiện ở một
tháng nào đó trong dương lịch mà sẽ thay đổi theo từng năm.
Theo thống kê của các chuyên gia thì cứ 19 năm, sẽ có 7 năm nhuận. Năm âm
lịch có tháng thứ 13 sẽ luôn trùng với năm dương lịch có ngày nhuận 29/2.
2. Cách tính
2.1 Quan trọng
nhất là tìm ra ngày Sóc, tháng không có Trung khí
Lịch hiện nay
mà Việt Nam đang dùng phải gọi chính xác là lịch âm dương, thay vì âm
lịch, vì người xưa ví Mặt trăng đại diện cho âm và Mặt trời là dương.
Để tính được
tháng nhuận cho một năm nhuận bất kỳ nào đó, chúng ta cần xác định những ngày
nào trong năm chứa các thời điểm Sóc (New moon) và các thời điểm Trung
khí (Major solar term). Vì thế, trước hết ta cần phải hiểu rõ các khái niệm
quan trọng sau:
+ Điểm Sóc: Là khi Trái
đất, Mặt trăng và Mặt trời nằm trên một đường thẳng và Mặt trăng nằm giữa Trái
đất và Mặt trời. Lúc này được xem là "hội diện" vì Mặt trăng và Mặt
trời ở cùng một hướng đối với Trái đất. Chu kỳ của điểm Sóc là khoảng 29,5
ngày. Ngày chứa điểm Sóc được gọi là ngày Sóc, và đó là ngày bắt đầu tháng âm
lịch (mồng 1 âm lịch).
+ Cung
hoàng đạo: Là khái niệm quen thuộc trong chiêm tinh học hay thiên văn học
để nói về đường đi mà Mặt trời di chuyển trên quỹ đạo xung quanh Trái đất. Đây
thực ra là một đường ảo được chia thành 12 phần khoảng cách đều nhau tương
ứng thời gian 1 tháng. Thế nên được gọi là 12 cung hoàng đạo.
+ Trung
khí: là các điểm dấu mốc chia hoàng đạo thành 12 phần bằng nhau. Trong đó,
có 4 trung khí quan trọng nhất Xuân phân, Hạ chí, Thu phân, Đông chí.
Sau khi hiểu
các khái niệm thì nhớ rằng ngày tháng âm lịch được tính dựa theo các nguyên tắc
sau:
E Ngày đầu tiên của
tháng âm lịch (ngày mồng 1 âm lịch) là ngày chứa điểm Sóc.
E Một năm nhuận có 13
tháng âm lịch.
E Tháng 11 âm
luôn luôn chứa Trung khí có tên là Đông chí, đây là cơ sở để đánh
số các tháng khác.
E Trong một năm nhuận,
nếu có 1 tháng không có Trung khí thì tháng đó là tháng nhuận. Nếu nhiều tháng
trong năm nhuận đều không có Trung khí thì chỉ tháng đầu tiên sau Đông chí là
tháng nhuận.
E Việc tính toán dựa
trên kinh tuyến 105° đông.
Người xưa so
sánh 12 tháng âm lịch với 12 Trung khí để cho năm âm lịch có tính tương đồng
với thời tiết khí hậu của thời gian đó.
Theo đó, họ
chia đường đi của Mặt trời giữa các chòm sao (gọi là hoàng đạo) ra 12 khoảng
cách đều nhau tương ứng thời gian 1 tháng gọi là 12 cung hoàng đạo và quy định
rằng Mặt trời cứ đi vào nửa cung hoàng đạo thì có một tiết tương ứng.
Lúc Mặt trời
bắt đầu đi vào đến cung hoàng đạo gọi là Trung khí (Trung có nghĩa là ở giữa).
Còn lúc Mặt trời tối giữa cung hoàng đạo gọi là Tiết khí (Tiết có nghĩa là
ngăn).
12 Trung khí
bao gồm: Xuân phân, Cốc vũ, Tiểu mãn, Hạ chí, Đại thử, Xử thử, Thu phân, Sương
giáng, Tiểu tuyết, Đông chí, Đại hàn, Vũ thủy) và 12 Tiết khí bao gồm: Thanh
minh, Lập hạ, Mang chủng, Tiểu thử, Lập thu, Bạch lộ, Hàn Lộ, Lập đông, Đại
tuyết, Tiểu hàn, Lập xuân, Kinh trập.
E Nếu trong khoảng
giữa hai Đông chí chỉ có 12 điểm Sóc tương ứng với 12 tháng âm
thì năm đó không có tháng nhuận.
E Nếu trong khoảng
thời gian này có 13 điểm Sóc thì sẽ xuất hiện một tháng âm dư
ra không tương ứng với Trung khí nào và tháng đó sẽ là tháng
nhuận.
Như vậy tính
các điểm Sóc thì ta biết được các ngày trong tháng, nhưng để
biết tháng đó là tháng mấy thì phải tính thêm các Trung khí để
biết có tháng nhuận trong năm hay không.
2.2 Tính ngày
Sóc cần độ chính xác cao
Như vậy để
tính tháng nhuận cũng như tính âm lịch nói chung, ta phải xác định các điểm Sóc
và các điểm Trung khí, tức là phải tính chính xác vị trí của Mặt trăng cũng như
Trái đất trên quỹ đạo chuyển động của nó, không thể lấy ngẫu nhiên.
Cách tính
tháng nhuận với việc tìm điểm Sóc và Trung khí như ở trên là việc không hề dễ
dàng. Vị trí tháng nhuận không thể tùy tiện, phải tuân theo quy luật, tạo điều
kiện cho âm lịch và dương lịch song song. Nếu có lệch cũng ở mức tối thiểu.
Lý do phải
tính chính xác chứ không lập bảng biểu hay nhẩm số dư trong phép chia, rồi đưa
ra một bảng dự đoán.
Ví dụ, trong
thực tế đã xảy ra trường hợp khi điểm Đông chí năm 1984 xảy ra vào lúc 23h23
ngày 21/12 giờ Hà Nội, tức 0h23 ngày 22/12 giờ Bắc Kinh. Do lệch một ngày mà
giữa hai điểm Đông chí năm đó theo cơ sở tính tón lịch Việt Nam chỉ có 12
điểm Sóc, tức không có tháng nhuận còn lịch Trung Quốc lại nhuận tháng 10.
Thêm vào đó,
việc tính chính xác đến phút các điểm Sóc hay Trung khí là một bài toán cơ học
có nhiều trở ngại, nhất là trong trường hợp Mặt trăng chịu ảnh hưởng nhiễu loạn
không những từ sức hút của Trái đất hay Mặt trời mà còn của nhiều sao khác như
sao Mộc, sao Thổ...
Cũng không thể
cứ cho rằng việc tính lịch đã chính xác từ hàng triệu năm rồi vì cách tính
trước đây vẫn có những sai sót nhất định.
Ví dụ như gần
đây khi áp dụng các mô hình thiên văn hiện đại phát triển, các nhà nghiên cứu
đã thấy là lịch Việt Nam năm 1997 bị sai một chỗ, đó là ngày mồng Một âm rơi
vào 23h56 ngày 29/12, chứ không phải phải là ngày 30/12 như công bố, nhưng vì
là quá khứ nên không xét lại. Ngay cả lịch Trung Quốc do Đài thiên văn Tử Kim
Sơn công bố cũng có điểm sai lệch so với dữ liệu của Đài thiên văn Naval, Mỹ.
Để có thể tính
chính xác năm âm lịch nhuận vào tháng nào thì chúng ta khó có thể tính toán,
sau đó, lập thành bảng để theo dõi một cách chính xác và dễ dàng nhất. Vì vậy
việc này chỉ có các nhà thiên văn học mới có thể tính toán.
Dưới đây là
bảng tháng nhuận của năm âm lịch gần đây và những năm sắp tới đã được các nhà
thiên văn học đã nghiên cứu để xem tháng nhuận âm lịch để chúng ta có thể tham
khảo.
Năm |
2014 |
2017 |
2020 |
2023 |
2025 |
2028 |
2031 |
Tháng nhuận |
9 |
6 |
4 |
2 |
6 |
5 |
3 |
3. Tháng nhuận
là tháng trước hay sau?
Hiểu được
tháng nhuận là gì và cách tính tháng nhuận ta biết được rằng tháng đầu tiên
không chứa Trung khí sẽ là tháng nhuận và có tên trùng với tháng trước nó.
Ví dụ năm nay
tính từ Đông chí 2023 đến Đông chí 2024 có 13 tháng âm và tháng sau tháng 2 âm
không có trung khí nên là tháng 2 nhuận. Nghĩa là tháng 2 phía sau được tính là
tháng 2 nhuận.
Điều này có
nghĩa là tháng nhuận là tháng sau (tháng đứng liền sau tháng âm lịch cụ thể nào
đó trong năm như tháng 3,4,5,... chẳng hạn).
4. Bao nhiêu
năm nhuận 1 tháng?
Nhiều người không hiểu tại sao lại có tháng nhuận, năm nhuận mà cứ tính như
những năm, tháng bình thường. Thực ra, tháng nhuận và năm nhuận là cách để
khiến cho dương lịch và âm lịch không bị sai lệch với nhau quá nhiều. Theo
đó, cứ 3 năm âm lịch người ta phải cho thêm một tháng nhuận.
Lý do như sau:
Lịch âm được tính theo vòng quay của Mặt Trăng quanh Trái Đất. Mặt Trăng sẽ
quay quanh Trái Đất hết 29,53 ngày (gọi là một chu kỳ) và một năm âm lịch có
354 ngày (ít hơn dương lịch 11 ngày). Với cách tính như vậy thì 3 năm âm lịch
sẽ ít hơn 33 ngày (hơn một tháng).
Để cân bằng
giữa tuần trăng với thời tiết 4 mùa, cứ 3 năm âm lịch người ta phải cho
thêm một tháng nhuận để năm âm lịch và dương lịch không sai nhau
nhiều. Nếu tính như vậy thì năm âm lịch vẫn chậm so với năm dương lịch. Để cân
bằng lịch âm - dương, cứ 19 năm lại có một lần cách 2 năm thêm một tháng nhuận.
Trong 19 năm
dương lịch có 228 tháng và 19 năm âm lịch sẽ có 235 tháng, vẫn có chênh lệch 7
tháng giữa lịch âm và lịch dương. Trong 7 tháng chênh lệch này sẽ tính nhuận
vào năm thứ 3, 6, 9, 11, 14, 17, 19 của chu kỳ 19 năm âm lịch.
Để tính năm
nhuận âm lịch, người ta sẽ lấy số năm dương lịch tương ứng chia cho 19, nếu
chia hết hoặc cho ra các số dư 3, 6, 9, 11, 14, 17 thì năm đó sẽ có tháng
nhuận.
Ví dụ:
- Năm 2021 âm
lịch không phải năm nhuận vì 2021 chia cho 19 dư 7.
- Muốn
biết năm 2023 có
nhuận không thì lấy 2023 chia 19 được 106 dư
9, có nghĩa 2023 có 1 tháng nhuận.
5. Khi nào
nhuận tháng 1, tháng 12?
Trong một năm nhuận âm lịch, nếu có một tháng không có ngày Trung khí thì
tháng đó là tháng nhuận. Nếu nhiều tháng trong năm nhuận đều không có ngày
Trung khí thì chỉ tháng đầu tiên sau Đông chí là tháng nhuận.
Theo tính toán với công thức trên thì đến năm 2148 (Mậu Thân) sẽ nhuận
tháng Giêng. Ngày mùng 1 tháng Giêng âm lịch vào ngày Chủ nhật 21.1.2148, mùng
1 tháng Giêng.
Tuy nhiên, tháng Giêng là tháng không được phép nhuận, điều này có nghĩa là
người ta không thể ăn hai Tết Nguyên Đán trong vòng chỉ có một tháng.
Không những tháng đầu năm - tháng 1 (tháng Giêng) mà ngay cả tháng cuối năm
- tháng 12 (tháng Chạp) không bao giờ được lấy làm tháng nhuận âm lịch.
Thế nên, câu trả lời là không có năm nào có nhuận tháng 1 và tháng 12 âm
lịch.