Luận Ngữ là một trong bốn tác phẩm kinh
điển của Nho học Trung Hoa, thể hiện tư tưởng . Trải qua hơn 2000 năm truyền
thừa, cho đến nay Luận Ngữ vẫn còn có ý nghĩa thiết thực, rất
đáng để chúng ta suy ngẫm cảm ngộ.
Trình Y Xuyên, một nhà
Nho đời nhà Tống từng nói: “Có người đọc xong Luận Ngữ mà
không thấy gì cả, có người đọc xong lại thấy thích thú một vài câu, có người
đọc xong thì rất thích thú đến độ múa tay múa chân mà không hay biết. Bởi vậy,
khi đọc Luận Ngữ, phải đọc chậm rãi, suy nghĩ tường tận, càng
suy nghĩ càng phát hiện được nhiều điều hay”.
Dưới đây là 50 câu
tinh hoa trong Luận Ngữ, chỉ đọc một lần nhưng có
thể thọ ích cả đời!
1. “Nhân vô viễn lự, ắt hữu cận
ưu”
(Người không lo xa, ắt
có buồn gần)
Người không suy nghĩ
cho tương tai, ắt có ưu sầu ngay trước mặt.
2. “Trí giả nhạo thủy, nhân giả
nhạo sơn”.
(Bậc trí yêu nước,
người nhân yêu non)
Người thông minh trí
tuệ yêu thích sông nước, người nhân đức yêu thích núi non.
3. “Kỷ sở bất dục, vật thi ư
nhân”
(Cái mình không muốn,
chớ làm cho người)
Điều mà mình không
muốn, thì cũng không được áp đặt lên người khác.
4. “Dữ bằng hữu giao, ngôn nhi
hữu tín”
(Kết giao bằng hữu,
nói lời giữ lời)
Kết giao bằng hữu,
nhất định nói lời phải giữ lấy lời, giữ chữ tín.
5. “Quân tử hòa nhi bất đồng,
tiểu nhân đồng nhi bất hòa”
(Quân tử hòa mục mà
không a dua, tiểu nhân a dua mà không hòa mục)
Người quân tử đối nhân
xử thế hòa mục mà không mù quáng phụ họa, kẻ tiểu nhân a dua, hùa theo thời thế
mà không thể đối nhân xử thế hòa mục được.
6. “Tử tại xuyên thượng viết:
Thệ giả như tư phù!”
(Khổng Tử đứng trên bờ
sông nói: Thời gian trôi đi như nước sông này vậy!)
Thời gian trôi qua
cũng giống như dòng nước sông này vậy! Ngày đêm không ngừng chảy.
7. “Như thiết như tha, như trác
như ma”
(Tu thân như cắt gọt,
như mài giũa)
Tu dưỡng hoàn thiện
bản thân như điêu khắc ngọc vậy, cắt gọt, mài giũa, cần phải dành nhiều công
phu.
8. “Đạo bất đồng, bất tương vi
mưu”
(Đạo bất đồng, không
thể cùng mưu sự)
Lập trường bất đồng,
quan điểm bất đồng, thì không thể cùng nghị đàm, hoạch định mưu lược.
9. “Thi tam bách, nhất ngôn dĩ
tế chi, viết: Tư vô tà”
(Kinh thi có 300 bài,
một lời có thể khái quát hết, đó là: Suy nghĩ không tà)
305 bài thơ của Kinh
thi, dùng một câu có thể khái quát toàn bộ nội dung của nó, đó là: Tư tưởng
thuần khiết, không có những điều tà ác.
10. “Ngô thập hữu ngũ nhi chí ư
học, tam thập nhi lập, tứ thập nhi bất hoặc, ngũ thập nhi tri thiên mệnh, lục
thập nhi nhĩ thuận, thất thập nhi tòng tâm sở dục, bất du củ”
(Ta 15 tuổi lập chí ở
học tập, 30 tuổi tạo lập được thành tựu, 40 tuổi không còn nghi hoặc, 50 tuổi
biết được mệnh Trời, 60 tuổi nghe đều lọt tai, 70 tuổi làm theo lòng mình muốn
mà không vượt khỏi quy củ)
Khổng Tử nói: Ta 15
tuổi lập chí vào học tập, 30 tuổi tạo dựng được thành tựu, 40 tuổi mọi sự không
còn mê hoặc, 50 tuổi hiểu được quy luật tự nhiên, 60 tuổi có thể nghe lọt tai
những ý kiến bất đồng, 70 tuổi tùy ý theo lòng mong muốn, muốn làm gì thì làm
cái đó, cũng không vượt ra khỏi phép tắc quy củ.
11. “Ôn cố nhi tri tân, khả dĩ
vi sư hĩ”
(Ôn cái cũ mà biết
điều mới, thì có thể làm thầy được rồi)
Thường xuyên ôn tập
những tri thức đã học, từ đó có thể thu được tri thức thâm sâu hơn, mới hơn,
như vậy có thể làm thầy được rồi.
12. “Quân tử chu nhi bất tỉ,
tiểu nhân tỉ nhi bất chu”
(Quân tử hòa hợp tất cả
mà không cấu kết, tiểu nhân cấu kết mà không hòa hợp tất cả)
Bậc quân tử đoàn kết
mọi người mà không cấu kết với nhau, kẻ tiểu nhân kéo bè kết phái mà không đoàn
kết tất cả mọi người.
13. “Tri chi vi tri chi, bất
chi vi bất tri, thị trí dã”
(Biết là biết, không
biết là không biết, đó là trí tuệ vậy)
Biết thì nói là biết,
không biết thì nói là không biết, đó mới là có trí tuệ vậy.
14. “Thị khả nhẫn dã, thục bất
khả nhẫn dã”
(Cái đó mà nhẫn được
thì còn cái gì không thể nhẫn được)
Khổng Tử nói về Quý
Thị rằng: “Ông ta dùng lễ nghi múa vũ đạo của Thiên tử để múa trong sân nhà
mình, việc như thế này có thể nhẫn chịu được, thì việc gì không thể nhẫn chịu
được đây?
15. “Đạo thính nhi đồ thuyết,
đức chi khí dã”
(Nghe chuyện ngoài
đường rồi nói chuyện ngoài đường, là vứt bỏ cái đức vậy)
Nghe thấy tin đồn,
không khảo chứng đúng sai, tùy tiện truyền tin đồn, chính là vứt bỏ đạo đức
vậy.
16. “Triêu văn Đạo, tịch tử khả
hỹ”
(Sáng nghe Đạo, tối
chết cũng được rồi)
Buổi sáng minh bạch
biết được chân lý, thì dẫu buổi tối chết, cũng không còn gì phải nuối tiếc.
17. “Tứ hải chi nội, giai huynh
đệ dã”
(Trong bốn biển, đều
là anh em)
Thiên hạ rộng lớn, đi
đến đâu cũng có bằng hữu.
18. “Quân tử dụ ư nghĩa, tiểu
nhân dụ ư lợi”
(Quân tử hiểu về
nghĩa, tiểu nhân hiểu về lợi)
Quân tử hiểu đạo
nghĩa, hành xử theo đạo, lấy nghĩa làm cơ sở đối nhân xử thế; tiểu nhân hiểu tư
lợi, hành xử đều vì lợi, chỉ chăm lo vun vén lợi ích cho bản thân.
19. “Kiến hiền tư tề yên, kiến
bất hiền nhi nội tự tỉnh dã”
(Thấy bậc hiền tài,
suy nghĩ cách để mình cũng như họ, thấy người xấu kém thì tự hướng nội kiểm
điểm mình)
Thấy người hiền, nên
nghĩ đến cần phải học hỏi họ để giống như họ, thấy người xấu kém, nên tự phản
tỉnh chính mình.
20. “Bần nhi vô oán nan, phú
nhi vô kiêu dị”
(Nghèo mà không oán
trách thì khó, giàu mà không kiêu căng thì dễ)
Nghèo khó mà không oán
hận thì rất khó, giàu có mà không kiêu căng thì rất dễ.
21. “Đức bất cô, tất hữu lân”
(Có đức thì không cô
độc, ắt có người gần gũi)
Người có đạo đức sẽ
không cô lập, ắt sẽ có người thân thiết gần gũi.
22. “Hủ mộc bất khả điêu dã,
phấn thổ chi tường bất khả hủ dã”
(Gỗ mục thì không thể
điêu khắc, tường bằng phân và đất thì không thể mục)
Hình dung một người
giống như khúc gỗ mục, không thể điêu khắc đẽo gọt được, lại giống như bức
tường bằng phân rồi quét vôi lên, thường là người này không có hy vọng gì nữa.
23. “Thính kỳ ngôn nhi quan kỳ
hành”
(Nghe họ nói mà xem họ
làm)
Đánh giá một con
người, cần xem họ nói, quan sát ngôn hành cử chỉ của họ, mới có thể biết được
toàn diện.
24. “Mẫn nhi hiếu học, bất sỉ
hạ vấn”
(Lanh lẹ mà hiếu học,
không xấu hổ hỏi người thấp kém hơn)
Hình dung người thông
minh nhanh nhẹn lại hiếu học, có thể học hỏi cả những người học vấn thấp hơn
họ.
25. “Tam tư nhi hậu hành”
(Suy nghĩ 3 lần rồi
mới hành động)
Gặp sự việc luôn luôn
suy nghĩ 3 lần, sau đó mới hành động.
26. “Chất thắng văn tắc dã, văn
thắng chất tắc sử. Văn chất bân bân, nhiên hậu quân tử”
(Chất phác nhiều hơn
văn vẻ thì thô lậu, văn vẻ nhiều hơn chất phác thì giả dối. Văn vẻ và chất phác
hoàn mỹ, sau đó mới có thể thành quân tử).
Một người mà cái chất
phác nội tại quá nhiều so với cái văn vẻ bên ngoài thì sẽ thể hiện thô lậu, cái
văn vẻ bên ngoài mà quá nhiều so với cái chất phác nội tại thì sẽ khoa trương
giả dối. Chỉ có văn vẻ và chất phác phối hợp thích đáng, sau đó mới có thể trở
thành người quân tử được.
27. “Tri chi giả bất như hiếu
chi giả, hiếu chi giả bất như lạc chi giả”
(Người biết không bằng
người thích, người thích không bằng người vui)
Đối với bất kỳ việc
gì, người biết về nó không bằng người yêu thích nó, người yêu thích nó không
bằng người coi việc thực hiện nó là niềm vui.
28. “Xảo ngôn lệnh sắc tiễn hỹ
nhân”
(Lời nói khéo léo, sắc
mặt cười lấy lòng, thì hiếm khi nhân đức)
Người nói năng khéo
léo hoa mỹ, sắc mặt tươi cười lấy lòng, rất ít khi có lòng nhân ái.
29. “Mặc nhi thức chi, học nhi
bất yếm, hối nhân bất quyện, hà hữu ư ngã tai”
(Cứ lặng lẽ mà biết,
học mà không chán, dạy người không mệt mỏi, những cái này cái nào ta có đây?)
Lặng lẽ ghi nhớ tri
thức, khi học tập không cảm thấy đã đủ, khi dạy dỗ không cảm thấy mệt mỏi. Ba
phương diện này, ta đã làm được những cái nào?
30. “Bất nghĩa nhi phú thả quý,
ư ngã như phù vân”
(Bất nghĩa mà giàu
sang, đối với ta như phù vân)
Dùng thủ đoạn bất
nghĩa mà có được phú quý, thì cũng giống như phù vân mà thôi.
31. “Tam nhân hành, tất hữu ngã
sư yên; trạch kỳ thiện giả nhi tòng chi, kỳ bất thiện giả nhi cải chi”
(Trong 3 người cùng
đi, ắt có người là thầy của mình; chọn cái tốt của người ta mà học theo, cái
chưa tốt của người ta mà tự sửa mình)
Trong nhóm nhỏ, nhất
định có người có thể làm thầy của mình. Chọn ưu điểm của họ mà học theo; còn
khuyết điểm của họ, thì phản tỉnh bản thân, rồi tự sửa chữa.
32. “Quân tử thản đãng đãng,
tiểu nhân trường thích thích”
(Người quân tử bình
thản rộng mở, kẻ tiểu nhân lo lắng ưu sầu)
Người quân tử thì lòng
dạ luôn bình thản và rộng mở, kẻ tiểu nhân luôn ưu sầu buồn lo.
33. “Sỹ bất khả dĩ bất hoằng
nghị, nhậm trọng nhi đạo viễn”
(Kẻ sỹ không thể không
chí lớn, kiên nghị, gánh vác trọng trách đi con đường dài)
Người có chí không thể
không có tấm lòng rộng mở, ý chí kiên cường, vì họ phải gánh vác trọng trách đi
trên con đường xa, lâu dài.
34. “Bất tại kỳ vị, bất mưu kỳ
chính”
(Không ở vị trí đó thì
không bàn về việc của vị trí đó)
Không ở trên vị trí
đó, thì không được xem xét sự việc của vị trí đó.
35. “Bác học nhi đốc chí, thiết
vấn nhị cận tư; nhân tại kỳ trung hỹ”
(Học rộng mà quyết
chí, đặt câu hỏi và suy nghĩ, nhân đức ở trong đó vậy)
Học tập và nghiên cứu
sâu rộng, kiên trì chí hướng, khẩn thiết đặt vấn đề và liên tưởng với thực tế
suy nghĩ vấn đề, nhân đức là ở chính trong đó.
36. “Tam quân khả đoạt sư dã,
thất phu bất khả đoạt chí dã”
(Ba quân có thể mất
chủ soái, kẻ thất phu cũng không thể mất ý chí)
Ba quân có thể mất đi
chủ soái, nhưng trai nam nhi không thể mất đi chí hướng được.
37. “Tuế hàn, nhiên hậu tri
tùng bách chi hậu điêu dã”
(Năm giá lạnh mới biết
tùng bách là loài tàn úa sau cùng)
Vào năm thời tiết giá
lạnh nhất, thì mới biết cây tùng cây bách là những cây bị úa tàn sau cùng. Con
người cũng như vậy, chỉ trong khó khăn thử thách mới nhận ra ai là người có bản
lĩnh, ai là người có ý chí vững vàng.
38. “Quân tử thành nhân chi mỹ,
bất thành nhân chi ác”
(Người quân tử tác
thành cái tốt đẹp cho người, chứ không tác thành cái xấu cho người khác)
Người quân tử tác
thành việc tốt cho người khác, không giúp người khác làm việc xấu. Kẻ tiểu nhân
thì ngược lại.
39. “Sỹ chí ư Đạo, nhi sỉ ư ác
y ác thực giả, vị túc dữ nghị dã”
(Kẻ sỹ lập chí học
Đạo, mà lại xấu hổ vì y phục xấu, ăn đạm bạc, thì không đáng đàm đạo cùng)
Người lập chí truy cầu
chân lý mà lại xấu hổ bởi ăn mặc xấu xí, ăn uống đạm bạc, thì không đáng kết
giao đàm Đạo cùng.
40. “Vị nhân mưu nhi bất trung
hồ? Dữ bằng giao nhi bất tín hồ? Truyền bất tập hồ?”
(Mưu việc cho người mà
không trung thành sao? Kết giao với bằng hữu mà không tín sao? Truyền thụ mà
không luyện tập sao?)
Làm việc cho người
khác có làm hết sức hay không, kết giao với bằng hữu có chân thành hay không,
dạy bảo người khác, bản thân mình có nghiên cứu luyện tập thật tốt hay không.
Những điều này là ba việc hàng ngày đều phải phản tỉnh kiểm điểm lại bản thân.
41. “Kỳ thân chính, bất lệnh
nhi hành; kỳ thân bất chính, tuy lệnh bất hành”
(Khi thân chính trực,
không ra lệnh, mà mọi người đều thực hiện; Thân bất chính, dù có ra lệnh mọi
người cũng không chấp hành)
Bản thân phẩm hạnh
đoan chính, cho dù không ra mệnh lệnh, mọi người cũng tự giác thực hiện chấp
hành. Bản thân phẩm hạnh không đoan chính, cho dù ra mệnh lệnh, mọi người cũng
không phục tùng.
42. “Dục tốc tắc bất đạt; kiến
tiểu lợi tắc đại sự bất thành”
(Muốn nhanh thì không
đạt được; Nhìn cái lợi nhỏ thì việc lớn chẳng thành)
Không nên cầu nhanh
chóng thành công, không nên tham cái lợi nhỏ. Muốn thành công nhanh chóng, trái
lại sẽ không đạt được mục đích; tham cái lợi nhỏ, thì sẽ không làm nên việc
lớn.
43. “Vãng giả bất khả gián, lai
giả do khả truy”
(Cái đã qua không thể
thay đổi được, cái sắp tới thì có thể)
Những việc đã qua
không thể vãn hồi được, những việc sắp tới thì còn kịp sửa đổi.
44. “Dĩ ước thất chi giả tiễn
hỹ”
(Người luôn ước thúc
bản thân mà phạm lỗi thì rất hiếm)
Người thường xuyên ước
thúc bản thân, thì rất hiếm khi phạm lỗi, rất hiếm khi mắc sai lầm.
45. “Học nhi thời tập chi, bất
diệc duyệt hồ? Hữu bằng tự viễn phương lai, bất diệc lạc hồ? Nhân bất tri nhi
bất uẩn, bất diệc quân tử hồ?”
(Học được, mà thường
xuyên luyện tập, chẳng phải vui lắm sao? Có bằng hữu từ xa đến thăm, chẳng phải
vui lắm sao? Người khác không hiểu mình mà không oán hận, chẳng phải quân tử đó
sao?)
Học tập mà lại có thể
không ngừng ôn tập, đó là việc rất đáng vui mừng, có bằng hữu từ phương xa đến
thăm, đó là việc rất đáng vui mừng, người ta không hiểu mình, mà mình cũng
không oán hận, đó chằng phải là bậc quân tử đó sao?
46. “Cổ chi học giả vị kỷ, kim
chi học giả vị nhân”
(Người xưa học vì
mình, người nay học vì người)
Người học thời cổ xưa
là vì nâng cao bản thân, người học ngày nay là để khoe khoang, hiển thị để
người khác thấy.
47. “Kiến lợi tư nghĩa, kiến
nguy thụ mệnh”
(Thấy lợi thì suy nghĩ
đạo nghĩa, thấy nguy nan thì dấn thân trao sinh mệnh)
Khi thấy lợi ích vật
chất, thì suy nghĩ đến đạo nghĩa; khi thấy quốc gia lâm nguy, thì nguyện dấn
thân phó xuất sinh mệnh. Đó mới là nhân vật lớn, là người đại nghĩa.
48. “Quân tử bất dĩ ngôn cử
nhân, bất dĩ nhân phế ngôn”
(Người quân tử không
tiến cử người chỉ dựa vào lời nói, cũng không phế bỏ lời nói chỉ bởi người có
lỗi)
Người quân tử sẽ không
căn cứ vào lời nói, ngôn luận mà tiến cử lựa chọn nhân tài. Cũng sẽ không vì
một người nào đó có khuyết điểm, sai lầm mà phế bỏ, không tiếp thu lời nói,
ngôn luận của họ.
49. “Xảo ngôn loạn đức. Tiểu
bất nhẫn tắc loạn đai mưu”
(Nói năng hoa mỹ sẽ
làm rối loạn đạo đức. Việc nhỏ không nhẫn nhịn sẽ làm hỏng mưu lớn)
Nói năng hoa mỹ khéo
léo sẽ làm bại hoại đạo đức, việc nhỏ không nhẫn nhịn được, thì sẽ làm hỏng
việc lớn.
50. “Bất hoạn nhân chi bất kỷ
tri, hoạn bất tri nhân dã”
(Không lo người khác
không hiểu mình, mà lo mình không hiểu người khác)
Không sợ người khác
không hiểu mình, chỉ sợ mình không hiểu được người khác.